سرعت پیشرفت هوش مصنوعی و دیگر تکنولوژی‌ها رو به افزایش است و دانشمندان به این نتیجه رسیده‌اند که با این رشدی که دیده می‌شود در آینده‌ای نزدیک دیگر هیچ شغلی برای انسان نمی‌ماند. به گفته دانشمندان، تا چند سال دیگر رشد فناوری به جایی می‌رسد که ماشین‌ها و ربات‌ها همه کارها را با سرعت و دقت بیشتر از انسان انجام می‌دهند به طوری که دیگر نیازی به نیروی کار انسانی حس نمی‌شود. اما چطور می‌توان با این خطری که انسان را تهدید می‌کند مقابله کرد و از طرفی از این توانایی بهره مناسب برد؟
هاد لیپسون، استاد مهندسی دانشگاه کورنل می‌گوید: «تمرکز ما بر ربات‌هایی است که علاوه بر تولید کردن، خلاق هم هستند.» لیپسون از بزرگترین نوابغ در زمینه هوش مصنوعی و رباتیک در دنیاست. تحقیقات او امکانات خیره کننده‌ی اتوماسیون و ماشین‌ها را نشان می‌دهد. همکاران لیپسون در دانشگاه کورنل در حال ساخت رباتی هستند که بتواند در آشپزخانه کمک کند و به تنهایی قهوه درست کند.
لیپسون تا کمی پیش تصور می‌کرد ماشین‌ها و نرم‌افزارها هرگز فکر نخواهند کرد و فقط ابزارهایی هستند که فرمان‌های کاربران را اجرا می‌کنند، اما او امروز نگرانی بزرگی دارد که تا چند سال پیش حتی تصورش را هم نمی‌کرد. آیا این پیشرفت سریع اتوماسیون و تکنولوژی، باعث حذف معیشت بسیاری از مردم عادی یا حتی تولیدکنندگان بزرگ می‌شود و به تبع آن انقلاب بزرگی را در جوامع ایجاد خواهد کرد؟
به گفته‌ی لیپسون، کامپیوتری‌شدن به همه‌جا نفوذ کرده است؛ از کارخانه‌ها گرفته تا تصمیم‌های بشر. تنها در دو سال گذشته پیشرفت یادگیری عمیق (deep learning) انقلاب بزرگی در صنعت هوش مصنوعی و چاپگرهای سه‌بعدی ایجاد کرده است. deep learning شبکه‌های کامپیوتری چندلایه است که بسیار شبیه به مغز هستند و همانطور که مغز انسان اطلاعات را لایه‌لایه جمع‌آوری و پردازش می‌کند و درنهایت به آن عکس‌ااعمل لازم را نشان می‌دهد این شبکه‌ها هم همانگونه عمل می‌کنند و به این صورت است که هوش مصنوعی به‌مرور می‌تواند مانند مغز انسان عمل کند و به این ترتیب می‌توان تصور کرد که با پیشرفت روز‌افزون این علم کامپیوترها می‌توانند جایگزین مغز انسان شوند و چیزی از آن کم نداشته باشند.
برای مدت‌ها این تفکر وجود داشت که تکنولوژی مشاغل روتین را از بین می‌برد و در عوض مشاغل جدید ایجاد می‌کند. اما آمارها نشان می‌دهند که تکنولوژی در کنار ایجاد مشاغل جدید از تعداد آنها کم می‌کند. شروع این فرایند به اوایل قرن نوزدهم و زمان انقلاب صنعتی انگلستان بر می‌گردد. در سال 1821 یعنی حدود پنج سال بعد از ماجرای تظاهرات و اعتراض کارگران به ماشین‌های نساجی و شکستن آنها، دوید ریکاردو، اقتصاددان انگلیسی برای حمایت از مردم به جایگزینی ماشین ها به‌جای کارگران اعتراض کرد.
اکنون تکنولوژی یک بار دیگر متهم است؛ این بار به علت افزایش اختلاف طبقاتی در آمریکا، اروپا، و خیلی از کشورهای پیشرفته دیگر. به گزارش اخیر OECD (سازمان همکاری اقتصادی و توسعه) این اختلاف طبقاتی در تاریخ اکثر 34 کشور عضو، بی سابقه بوده است. بسیاری از کم درآمدها شاهد کاهش دستمزد در چند دهه اخیر بوده‌اند و سازمان همکاری اقتصادی و توسعه هشدار داد اختلاف طبقاتی مانع بزرگی برای پیشرفت اقتصاد است.
در سال 2013، فقط 68 درصد از مردان بین 30 تا 45 سال که تحصیلات دیپلم داشتند به طور تمام وقت مشغول به کار بودند. میانگین درآمد یک آقا بدون دیپلم در سال های 1990 تا 2013، به میزان 20 درصد کاهش می‌یافت. درحالی که با نداشتن مدرک دانشگاهی و تنها داشتن دیپلم 13 درصد کاهش پیدا می‌کرد. البته خانم‌ها وضعیت به مراتب بهتری داشتند؛ برای افراد زیر دیپلم 12 درصد کسر حقوق و برای کسانی که دیپلم داشتند 3 درصد افزایش حقوق در نظر گرفته می‌شد.
ربات یا نیروی انسانی؟
یک دیدگاه متداول در میان اقتصاددانان این است که بسیاری از افراد تخصص لازم را ندارند. برای داشتن درآمد بیشتر باید مهارت‌هایی در زمینه تکنولوژی کسب کرد. از طرف دیگر، نرم‌افزارها و تکنولوژی‌های دیجیتال جایگزین مشاغل متعددی شده‌اند. نرم‌افزارهایی مانند حسابداری یا منشی تلفنی بسیاری از افراد را مجبور به ترک شغل‌های روتین کرده است. علاوه بر این، در دهه گذشته افزایش اتوماسیون کارخانه‌ها بسیاری از مشاغل رده متوسط را از میان برداشته و این باعث شده است عرصه برای کارگران تنگ شود. البته، رکود اقتصادی سال‌های 2007 تا 2009 هم در نابودی مشاغل بی‌تاثیر نبوده است به گفته هنری سی‌یو، اقتصاددان دانشگاه بریتیش کلمبیا اتوماسیون کارخانه‌ها نیز باعث شده است مشاغل روتین برای همیشه از بین بروند؛ مشاغلی از قبیل کارهای پشت میز نشینی و بخش‌های مربوط به مونتاژ که حدود نیمی از کارگران امریکایی را به خود مشغول کرده بود. تحقیقات هنری همچنین نشان می‌دهد که کمرنگ‌شدن این مشاغل آسیب‌هایی جدی به جوانان وارد کرده تا جایی کهبسیاری از آنها دیگر حتی دنبال کار نمی‌گردند.
با پیشرفت روز‌افزون تکنولوژی که برای ما فوایدی در زمینه داروها، خدمات، و داشتن محصولات بهتر دارد، آیا ربات‌ها و نرم افزارها می‌توانند جایگزین نیروی کار شوند؟ هیچ‌کس به درستی پاسخ را نمی‌داند. اغلب اقتصاددانان باور دارند که پیشرفت تکنولوژی باعث از بین رفتن برخی مشاغل شده اما از طرفی فرصت‌های شغلی دیگری به وجود آورده است. در سال‌های گذشته، کتاب‌ها و مقالات بسیاری پیشرفت‌های اخیر تکنولوژی و هوش مصنوعی را به چالش کشیده‌اند. مارتین فرد از کسانی است که فکر می‌کند این بار داستان متفاوت است و در کتاب خود با نام «پیدایش روبات‌ها» می‌نویسد که تکنولوژی بزرگترین علت آینده بدون شغل است. فرد نمونه‌های بسیار زیادی را در رابطه با تکنولوژی جدید مطرح کرده که نوید آینده‌ای بدون شغل را می‌دهد، مانند خودروهای بدون سرنشین و پرینترهای سه بعدی که سرانجام جایگزین بسیاری از کارگرها می‌شوند.
تصور آینده‌ای بدون شغل
چگونه می‌توانیم با آینده‌ی بدون شغل کنار بیاییم؟ فرد پیشنهاد داده است که هر ماه مبلغی پول به مردم پرداخت شود با نام مالیات منفی یا یارانه. البته این ایده جدیدی نیست، میلتون فریدمن در اوایل دهه 60 میلادی این کار را برای جلوگیری از رشد بوروکراسی در دولت انجام داد هرچند این ایده بیشتر از 20 سال دوام نیاورد. البته در سال‌های اخیر هم این کمک‌ها به شیوه جدیدی به کسانی که کار خود را از دست داده بودند پرداخت شد و از این طریق به افراد بی بضاعت نیز کمکی می‌شد. خوب یا بد، این موضوع همیشه مورد بحث و بررسی بوده که با تغییر سیاست‌های مالیاتی، به افراد کم درآمد اعتبار بیشتری داده شود. اما برنامه‌ریزی برای آینده‌ای نامعلوم و احتمالا خالی از شغل کار بسیار دشواری است. البته این پیشرفت اتوماسیون‌ها، نرم‌افزارها و هوش مصنوعی مشاغل جدیدی مانند رادیولوژیست و تکنسین رایانش ابری را به‌وجود آورده که نیاز به تخصص دارند.
تحقیقات گای مایکل و همکارش جورج گراتس در مدرسه اقتصاد لندن بر تاثیر ربات‌های صنعتی در تولید، در 17 کشور پیشرفته نشان داد ربات‌ها جایگزین برخی کارگران غیر متخصص شده‌اند اما به طور واضحی میزان تولید را افزایش داده و مشاغل جدیدی ایجاد کرده‌اند. در کل، به گفته مایکل ربات‌ها تعداد کارگران هیچ کارخانه‌ای را کمتر نکرده‌اند، اما به گفته کریستین هموند، متخصص کامپیوتر دانشگاه نورت وسترن، هوش مصنوعی در کوتاه‌مدت و میان‌مدت مشاغل را از بین می‌برد، البته مشاغل کلیدی و شغل‌های اداری در امان هستند.
آنتونی آتکینسون از اساتید مدرسه اقتصاد لندن می‌گوید که بیشتر مواقع گمان می‌شود تکنولوژی از سیاره دیگری به زمین آمده است. آتکینسون از اواخر دهه 60 میلادی تاکنون مشغول مطالعه روی اختلاف طبقاتی است. متاسفانه در این سال‌ها اختلاف طبقاتی دربسیاری از کشورها رشد زیادی داشته به طوری که در دهه 80 میلادی در انگلستان به اوج خود رسید و هنوز هم کاهش پیدا نکرده است. همچنین در آمریکا حتی هنوز هم سیر صعودی دارد.
بزرگان صنعت
برخی اقتصاددانان معتقدند ربات‌ها و اتوماسیون به زودی حتی جای کارکنان استارباکس را هم خواهند گرفت، اما دلایل زیادی هست که این اتفاق نیفتد. موفقیت استارباکس یا کسب‌وکارهایی از این قبیل فقط به خاطر قیمت ارزان محصولات یا کیفیت آن نیست، بلکه بخشی از این محبوبیت هم به این برمی‌گردد که مشتریان دوست دارند انسان‌ها برایشان قهوه درست کنند و به آنها سرویس دهند نه ماشین‌ها. و چه بسا اگر روزی قهوه‌های استارباکس به دست ربات‌ها سرو شوند دیگر خبری از این حجم مشتری و طرفدار نباشد.
این حقیقت دارد که تکنولوژی برخی مشاغل را کنار می‌زند، اما به نحوه استفاده ما هم بستگی دارد. فروشگاه مشهور اپل Apple Store)) استراتژی جالبی در این زمینه دارد؛ این کمپانی به جای کم‌کردن نیروی کار، با هوشمندی، ارتشی از نوابغ تکنولوژی را برای فروش تجهیزات دیجیتالی مستقر کرده تا با گسترش کسب و کار سود بیشتری به دست بیاورد. نمونه دیگر کمپانی Uber است که موفقیت چشمگیر آن را نمی‌توان نادیده گرفت. اوبر با استفاده از تکنولوژی، بازار بزرگی در زمینه خدمات حمل و نقل به دست آورده و تقاضای راننده‌ها برای عضویت در آن روز به روز بیشتر می‌شود(با استفاده از اوبر، شما می‌توانید با تلفن همراه هوشمند خود تاکسی بگیرید).
راه حل چیست؟
کسانی که تکنولوژی‌های جدید اختراع می‌کنند نقش مهمی در کاهش اثرات منفی آن دارند. همه ما می‌خواهیم ماشین‌ها تا حد امکان کار کنند تا بتوانیم تولید را افزایش دهیم. ما از ماشین‌ها کمک می‌گیریم تا مسائل مهندسی را سریع و دقیق حل کنیم و هرگز فکر نمی‌کنیم شاید این کار درست نباشد. سوال اینجاست که با توجه به پیشرفت هوش مصنوعی و انجام دقیق‌تر کارها، چطور می‌توان نیروی کار انسانی را حذف نکرد؟ پاسخ این سوال مشخص نیست و چالشی بزرگ برای مهندسان است.
استفاده از خودروهای بدون سرنشین در آینده اجتناب‌ناپذیر به نظر می‌رسد. اما چرا ما از آنها استفاده می‌کنیم؟ امنیت؟ راحتی؟ مصرف بهینه انرژی؟ یا اینکه فقط چون پیشرفته می‌شویم اتوبان‌ها را پر از خودروهای بدون سرنشین می‌کنیم؟ شاید در کوتاه‌مدت، بهترین راه‌حل برای کمبود شغل، رشد اقتصادی باشد که با نوآوری در خدمات‌رسانی امکان‌پذیر است؛ مانند کاری که اپل و اوبر در حال انجام آن هستند تا بر جایگزینی ربات با انسان غلبه کنند.
برای سرمایه‌داران، جایگزینی ربات با انسان با هدف سودآوری بیشتر انتخاب مناسبی است. اگر هدف فقط سودآوری بیشتر باشد، که در دهه اخیر اینگونه بوده است، رسیدن به آینده‌ای نا معلوم و مملو از ربات‌ها دور از ذهن نیست. با همه این خطرها نباید فراموش کنیم که ماشین‌ها ابزارهایی هستند که سرعت کارها را بسیار افزایش می‌دهند و اگر استفاده از آنها به همین شکل گسترش پیدا کند، بیشتر مردم برای سرعت‌بخشیدن به تولید و حتی هنگام گذراندن اوقات فراغت از آنها استفاده خواهند کرد. اگر این اتفاق بیفتد، رشد اقتصادی باعث برآورده‌شدن آرزوی طبقه متوسط جامعه می‌شود و می‌توان بخشی از درآمد حاصل‌شده را برای کمک به افراد طبقه متوسط جامعه هزینه کرد.